Праваабарончы цэнтр «Вясна» афіцыйна прызнае наяўнасць у Беларусі амаль 1,5 тысячы палітычных зняволеных — хоць, на думку прадстаўніцы Аб’яднанага пераходнага кабінета па сацыяльных пытаннях Вольгі Гарбуновай, іх рэальная колькасць прыкладна ў тры разы большая і можа сягаць пяці тысяч чалавек. Але пры гэтым афіцыйная прапаганда і ўлады ўпарта адмаўляюць рэальнасць і сцвярджаюць, што такіх людзей у краіне наогул няма. Расказваем, навошта дзяржава гэта робіць, як адрозніць палітычнага зняволенага ад звычайнага і чаму палітвязняў у Беларусі значна больш, чым іх налічваюць праваабаронцы.
Рэдакцыя «Люстэрка» разам з дзясяткамі іншых незалежных медыя і грамадскіх арганізацый запускае марафон дапамогі палітвязням і іх сем’ям «Нам не ўсё адно!». Мы будзем збіраць грошы для людзей, якіх беларускі рэжым усімі сіламі спрабуе ізаляваць. Улады хочуць, каб палітычныя зняволеныя і іх блізкія адчувалі сябе забытымі — і нам, беларусам, вельмі важна гэтага не дапусціць. Дапамажыце людзям, якія апынуліся за кратамі за свае перакананні.
Чаму ўлады сцвярджаюць, што ў Беларусі няма палітвязняў?
Таму што пазбаўленне людзей волі па палітычных матывах наўпрост супярэчыць Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека — дакумента, які быў прыняты Генеральнай Асамблеяй ААН яшчэ ў 1948 годзе і які не дапускае пераследу людзей за іх перакананні (у тым ліку палітычныя) і іх выказванне. Дэкларацыя ўніверсальная — то-бок распаўсюджваецца на ўсіх людзей і не патрабуе падпісання бакамі. Адпаведна, яе парушэнні разглядаюцца міжнароднай супольнасцю як злачынства.
Прызнаўшы наяўнасць велізарнай колькасці палітвязняў, беларускія ўлады аўтаматычна прызналіся б і ў сістэматычным і сур’ёзным парушэнні правоў чалавека. Гэта будзе выглядаць як яўка з павіннай: людзей, адказных за гэта, трэба будзе пакараць.
Магчымы адказ на пытанне, чаму ўлады і прапагандысты так настойліва і публічна працягваюць адмаўляць відавочныя факты, сфармуляваў у свой час германскі дыктатар Адольф Гітлер: «Шырокія масы <…> хутчэй робяцца ахвярамі вялікай хлусні, чым маленькай». Згодна з яго перакананнямі, што леглі ў аснову нацысцкай прапаганды, калі паўтараць такую вялікую хлусню досыць часта, людзі рана ці позна ў яе павераць.
Зрэшты, сам Гітлер наяўнасці палітвязняў у нацысцкай Германіі не хаваў. Патрэба дыктатарскіх рэжымаў менавіта ў такой хлусні з’явілася адносна нядаўна. Да самага заканчэння Другой сусветнай вайны ні ў міжнародным праве, ні ў заканадаўстве многіх дзяржаваў не было ніякіх абмежаванняў на пераслед па палітычных матывах. Аўтарытарныя і таталітарныя дзяржавы тых гадоў не саромеючыся пераследавалі сваіх грамадзян за перакананні, знішчаючы іх, выкідваючы з краіны, пазбаўляючы грамадзянства, дэпартуючы, прыцягваючы да прымусовай працы або пазбаўляючы волі.
У Крымінальным кодэксе СССР існаваў 58-ы артыкул «Контррэвалюцыйныя злачынствы», зняволеныя па якім цалкам афіцыйна называлися «палітычнымі» ў процівагу «звычайным» злачынцам («крымінальнікам»). У Крымінальным кодэксе БССР гэтаму агульнасаюзнаму артыкулу адпавядаў раздзел «Контррэвалюцыйныя злачынствы» (з артыкуламі з 63 да 76-га).
Прыкметы палітычнага пераследу: КДБ, гестапа і… ГУБАЗіК?
Відавочнай прыкметай таго, што ў краіне ёсць людзі, якія пераследуюцца па палітычных матывах, можна лічыць наяўнасць у ёй палітычнай паліцыі. Барацьбой з такімі «злачынцамі» ў СССР займаліся органы дзяржаўнай бяспекі — у прыватнасці, структура, якая з сярэдзіны 1950-х гадоў вядомая як КДБ. Усяго па «контррэвалюцыйным» артыкуле да смерці Іосіфа Сталіна ў 1953 годзе паспелі асудзіць 3 777 380 чалавек, у тым ліку на смерць — 642 980 чалавек (важна разумець, што сюды не ўваходзяць многія іншыя ахвяры рэпрэсій, сутнасць «злачынстваў» якіх таксама была палітычнай ці ідэалагічнай — напрыклад, кулакі).
Падобна было і ў Германіі 1933−1945 гадоў. Прыйшоўшы да ўлады, нацысты моцна перапрацавалі крымінальны кодэкс, узмацніўшы адказнасць за злачынствы, скіраваныя супраць іх. Яны ставілі знак роўнасці паміж нацысцкай дзяржавай і немцамі і трактавалі палітычныя злачынствы супраць рэжыму як злачынствы супраць народа ў цэлым.
Дарэчы, у перыяд знаходжання Гітлера ва ўладзе ў крымінальным кодэксе Германіі з’явіўся нават артыкул 86а («Выкарыстанне сімволікі неканстытуцыйных арганізацый»), да болю падобны да нормаў беларускага заканадаўства пра пакаранне за выкарыстанне «забароненай або незарэгістраванай сімволікі», што набылі моц з сакавіка 2021 года.
У нацысцкай Германіі пераследам апанентаў улады таксама займалася свая палітычная паліцыя — гестапа (Geheime Staatspolizei, літаральны пераклад — «таемная дзяржаўная паліцыя»), місіяй якой было «расследаванне і перадухіленне ўсіх пагрозаў дзяржаве». Ва ўяўленні нацыстаў пагрозы дзяржаве маглі быць самымі рознымі: супрацьдзеянне нацысцкай ідэалогіі і прапагандзе, існаванне арганізаванай палітычнай апазіцыі, крытычныя выказванні грамадзян у бок улады наогул і нацысцкага рэжыму ў прыватнасці. Абраза Гітлера — напрыклад, у форме анекдота — разглядалася як «зламысны напад на дзяржаву ці партыю».
Функцыі палітычнага вышуку ў сучаснай Беларусі выконваюць як КДБ, так і ГУБАЗіК МУС.
Чаму адсутнасць «палітычных» артыкулаў — не аргумент?
Прыняцце Генасамблеяй ААН Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека пасля заканчэння Другой сусветнай вайны вельмі моцна змяніла стаўленне да «палітычных злачынстваў» у свеце. Артыкул 2 гэтага дакумента абвяшчае:
«Кожны чалавек мусіць мець усе правы і ўсе свабоды, абвешчаныя гэтай дэкларацыяй, без якога-кольвек адрознення, як: адносна расы, колеру скуры, полу, мовы, рэлігіі, палітычных ці іншых перакананняў, нацыянальнага ці сацыяльнага паходжання, маёмаснага, саслоўнага ці іншага становішча».
А артыкул 19 удакладняе, што:
«Кожны чалавек мае права на свабоду перакананняў і на свабоднае выказванне іх; гэтае права ўключае свабоду бесперашкодна прытрымлівацца сваіх перакананняў і свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць інфармацыю і ідэі любымі сродкамі і незалежна ад дзяржаўных межаў».
Такім чынам, палітычныя погляды, перакананні і іх свабоднае выказванне не могуць быць падставай для якога-кольвек абмежавання правоў і свабодаў чалавека — а тым больш для пазбаўлення волі.
Цяпер нават тыя краіны, у якіх такія артыкулы засталіся ў Крымінальным кодэксе, пачалі старанна адхрышчвацца ад іх палітычнага характару. Пасля смерці Сталіна ў СССР пачаўся перыяд хрушчоўскай адлігі, калі палітычных зняволеных масава вызвалялі з лагераў, а палітычны 58-ы артыкул быў выключаны з КК. На афіцыйным узроўні было абвешчана, што палітычных зняволеных у СССР больш няма. «Да такіх з’яваў і справаў вяртання няма і ў партыі, і ў краіне», — заявіў у траўні 1958 года савецкі лідар Мікіта Хрушчоў.
На практыцы, вядома, усё было трохі інакш. Паняцце «палітычны зняволены» знікла з законаў, кодэксаў і прапаганды. Але гэта не значыць, што зніклі самі палітвязні. Дэсталінізацыя прывяла да росту вальнадумства і іншадумства, сярод савецкіх грамадзян рабіліся ўсё больш папулярнымі ідэі вяртання да «ленінскіх ідэалаў», а потым і іншыя: ад ліберальных да нацыяналістычных. Дзяржава не перастала пазбаўляць грамадзян волі па палітычных матывах — але цяпер склад скасаванага 58-га артыкула быў размыты па дзясятках іншых пунктаў крымінальнага кодэкса. Такія злачынствы пачалі называць не «контррэвалюцыйнымі», а «дзяржаўнымі».
Адказам уладаў СССР на рост іншадумства стаў і прыняты ў 1956 годзе 70-ы артыкул КК, што караў за «антысавецкую агітацыю». Агулам за крытыку савецкай улады з канца 1950-х да пачатку перабудовы паводле яго асудзілі 6543 чалавекі. Зрэшты, большая частка прысудаў за «антысавецкую агітацыю» была вынесеная яшчэ за самім Хрушчовым — да канца яго кіравання пакаранне па ім адбывала каля пяці тысяч чалавек.
У 1966 годзе, ужо за наступным савецкім лідарам Леанідам Брэжневым, крымінальны кодэкс папоўніўся артыкулам 190 — «Распаўсюд заведама ілжывых выдумак, якія ганьбяць савецкі дзяржаўны і грамадскі лад». Па ім за наступныя 23 гады ў турмы трапіла яшчэ 1609 чалавек. Акрамя таго, агульнай практыкай савецкіх судоў стала выкарыстанне супраць апанентаў улады традыцыйных «крымінальных» і бытавых артыкулаў. У 1962 годзе пасля расстрэлу рабочай маніфестацыі ў Новачаркаску многіх затрыманых удзельнікаў пратэсту асудзілі за бандытызм.
Паэта Іосіфа Бродскага ў 1964 годзе асудзілі за дармаедства, а рэжысёра Сяргея Параджанава — за мужаложства (аднаполыя адносіны ў СССР афіцыйна лічыліся злачынствам). Паступова інструментам барацьбы КДБ супраць палітычных праціўнікаў савецкага рэжыму стала і каральная псіхіятрыя — напрыклад, прымусоваму «лячэнню» ад «млявай шызафрэніі» ў 1970-х гадах падвяргалася Валерыя Навадворская.
У 1975 годзе СССР падпісаў Хельсінскі акт — дакумент, які, апроч іншага, уводзіў універсальныя міжнародныя стандарты ў галіне правоў і свабодаў людзей. У адпаведнасці з сёмым прынцыпам гэтага дакумента, Савецкі Саюз узяў на сябе абавязанне паважаць правы чалавека і яго асноўныя свабоды — такія, як свабода думкі, сумлення, рэлігіі і перакананняў. Пасля гэтага савецкія ўлады яшчэ актыўней пачалі адмаўляць наяўнасць палітычных зняволеных (проста як цяперашнія беларускія), хоць насамрэч яны нікуды не падзеліся. Артыкулы 70 і 190 савецкага КК былі скасаваныя толькі ў 1989 годзе.
Беларускія ўлады адмаўляюць наяўнасць палітычных зняволеных у нашай краіне ў поўнай адпаведнасці з савецкай практыкай.
Як зразумець, што зняволены трапіў за краты па палітычных матывах?
Як зразумела з вышэйсказанага, сцверджанні прадстаўнікоў улады і тым больш прапагандыстаў пра тое, што ў іх дзяржаве няма палітычных зняволеных, не значыць, што гэта так насамрэч. Такая рыторыка не ўводзіць у зман міжнародныя арганізацыі, тым больш што і самі беларускія ўлады не асабліва хаваюць існаванне «асаблівай катэгорыі» зняволеных.
Напрыклад, яшчэ ў 2014 годзе міністр замежных справаў Уладзімір Макей на пытанне ад журналіста дзяржаўнага СМІ пра «так званых палітвязняў» без усялякіх праблем звязаў гэтае паняцце з амніставаным на той момант Алесем Бяляцкім.
Ды і Аляксандр Лукашэнка, які паслядоўна адмаўляў існаванне палітвязняў у краіне пасля падзей 2020 года, не заўсёды быў такім катэгарычным. Падводзячы вынікі здушэння пратэстаў пасля выбараў 2010 года, палітык выказваўся так: «Дагэтуль крычаць: палітвязні, вызваліце. Хоць, здаецца, ужо ўсіх вызвалілі, акрамя дваіх, якія ў авангардзе ішлі. Вызвалім і тых, напэўна. Няма чаго дзяржаўныя грошы транжырыць у турме, праядаць хлеб».
Сустрэча Лукашэнкі ў кастрычніку 2020 года ў СІЗА КДБ з Віктарам Бабарыкам, Сяргеем Ціханоўскім, Максімам Знакам, Ліліяй Уласавай і іншымі палітвязнямі выглядае як відавочнае прызнанне іх асаблівага палітычнага статусу. Бо навошта чалавеку, які лічыць сябе кіраўніком дзяржавы, сустракацца з купкай «крымінальнікаў» і трансляваць праз дзяржаўныя СМІ кадры гэтай сустрэчы на ўсю краіну?
Мабыць, разумеючы, што запэўніванні ў адсутнасці палітвязняў ад прадстаўнікоў улады і з вуснаў супрацоўнікаў дзяржаўных СМІ вельмі многімі людзьмі не ўспрымаюцца сур’ёзна, у ліпені 2023 года тэлеканал «Беларусь 1» пайшоў на незвычайны ход. У цынічным сюжэце, знятым яго супрацоўнікамі, самі палітвязні расказваюць гледачам, што яны такімі не з’яўляюцца. Пра тое, чаму не варта слепа давяраць усяму, што кажуць пазбаўленыя волі людзі, мы расказвалі ў асобным тэксце.
Насамрэч зрабіць выснову пра тое, палітвязень чалавек ці не, можна з цалкам аб’ектыўных прыкметаў, ніяк не залежных ад заяваў уладаў. Іх у 2012 годзе сабрала ў адным дакуменце Парламенцкая асамблея Савета Еўропы. Поўны тэкст дапаможніка, распрацаванага праваабаронцамі з Беларусі, Азербайджана, Грузіі, Літвы, Польшчы, Расіі і Украіны, ёсць на сайце праваабарончага цэнтра «Вясна». У ім дэталёва разабраныя ўсе тэрміны — напрыклад, даецца вызначэнне паняццю «палітычныя матывы».
У нашым тэксце мы акрэслім толькі ключавыя прыкметы таго, што пазбаўлены волі чалавек — палітычны зняволены. Знаёмства з гэтым спісам дазволіць зразумець, чаму праваабаронцы даволі доўга могуць прымаць рашэнне пра прызнанне кагосьці са зняволеных «палітычным». Рэч у тым, што для вынясення такога вердыкту трэба вельмі старанна азнаёміцца як з дзеяннямі чалавека, так і з нюансамі судовага працэсу над ім.
Такім чынам, палітычным зняволеным лічыцца асоба, пазбаўленая волі пры наяўнасці хаця б аднаго (любога) з наступных фактараў:
- пазбаўленне волі было ўжытае выключна з прычыны яе палітычных, рэлігійных ці іншых перакананняў, а таксама ў сувязі з негвалтоўным ажыццяўленнем права на свабоду думкі, сумлення і рэлігіі, свабоду выказвання меркаванняў і інфармацыі, свабоду мірных сходаў і асацыяцый, іншых правоў і свабодаў, гарантаваных Міжнародным пактам пра грамадзянскія і палітычныя правы (ратыфікаваным Беларуссю);
- пазбаўленне волі было ўжытае выключна з прычыны негвалтоўнай дзейнасці, скіраванай на абарону правоў чалавека і асноўных свабодаў;
- пазбаўленне волі было ўжытае выключна па прыкмеце полу, расы, колеру скуры, мовы, рэлігіі, нацыянальнага, этнічнага, сацыяльнага ці родавага паходжання, нараджэння, грамадзянства, сэксуальнай арыентацыі і гендарнай ідэнтычнасці, маёмаснага становішча.
Палітвязняў, што адпавядаюць любой з гэтых трох прыкмет (іх яшчэ прынята называць «вязнямі сумлення» — такі статус афіцыйна надае арганізацыя Amnesty International), на думку праваабаронцаў і ПАСЕ, варта неадкладна вызваляць.
Але ёсць і яшчэ адна катэгорыя палітвязняў. Калі чалавека пазбавілі волі з палітычных матываў, але ў дадатак інкрымінуюць нейкае злачыннае дзеянне (напрыклад, карупцыю), ён таксама будзе палітвязнем пры наяўнасці хаця б аднаго з наступных фактараў:
- пазбаўленне волі было ўжытае з парушэннем права на справядлівае судовае разбіральніцтва, з парушэннем іншых правоў і свабодаў;
- пазбаўленне волі грунтавалася на фальсіфікацыі доказаў інкрымінаванага правапарушэння, альбо пры адсутнасці падзеі ці складу правапарушэння, альбо яго здзяйсненні іншай асобай;
- працягласць ці ўмовы пазбаўлення волі відавочна непрапарцыйныя (неадэкватныя) правапарушэнню, у якім асоба падазраецца, абвінавачваецца альбо была прызнаная вінаватай;
- асоба пазбаўленая волі выбіральна ў параўнанні з іншымі асобамі.
Такім палітвязням, на думку праваабаронцаў, варта забяспечыць у першую чаргу справядлівы суд, які перагледзіць іх справы.
Важнае ўдакладненне: нават пры наяўнасці акрэсленых вышэй фактараў палітычнымі зняволенымі не лічацца людзі, якія здзейснілі гвалтоўныя правапарушэнні супраць асобы (напрыклад, забойствы) — акрамя тых выпадкаў, калі гэта было выклікана неабходнай самаабаронай ці крайняй неабходнасцю. Так, калі гвалт у адказ з боку абвінавачанага быў справакаваны ад пачатку непрапарцыйным ужываннем фізічнай сілы, спецсродкаў і зброі з боку сілавікоў, ён можа быць прызнаны палітычным зняволеным.
Акрамя таго, палітвязнямі не прызнаюць людзей, якія ўчынілі злачынствы супраць асобы і маёмасці на глебе нянавісці альбо заклікалі да гвалтоўных дзеянняў па нацыянальнай, этнічнай, расавай, рэлігійнай ці іншых аналагічных прыкметах. Нарэшце, палітвязнямі не будуць лічыцца тыя, чые гвалтоўныя дзеянні былі скіраваныя на скасаванне чалавечых правоў і свабодаў — або на іх істотнае абмежаванне.
Аўтары дапаможніка лічаць, што, калі праваабаронцы прызналі нейкага зняволенага палітычным, улады не могуць абвергнуць гэта аднымі толькі заявамі пра тое, што гэта не так. Каб даказаць, што такі чалавек не палітвязень, дзяржава абавязаная даказаць, што яго затрыманне прайшло ў поўнай адпаведнасці з міжнароднымі стандартамі правоў чалавека, што ў дачыненні да гэтага чалавека не прымяняліся дыскрымінацыйныя правілы і што яго пазбавілі волі ў выніку справядлівага судовага разбіральніцтва.
Вядома, словы «ў нас няма палітвязняў» нельга лічыць раўнацэннай заменай пераканаўчым доказам для кожнага з (як мінімум) 1,5 тысячы беларускіх палітвязняў.
Чаму ў Беларусі палітвязняў больш, чым налічваюць праваабаронцы?
На канец ліпеня 2023 года, паводле звестак праваабаронцаў, у Беларусі налічваўся 1481 палітычны вязень. Гэта велізарная колькасць — як мы памятаем, у «паслясталінскім» СССР па двух галоўных палітычных артыкулах (70 і 190) за 30 гадоў пакаралі 8152 чалавекі. У велізарным Кітаі, які па колькасці насельніцтва пераўзыходзіць Беларусь у 150 разоў, у 2017 годзе складальнікі дакладу для Кангрэса ЗША налічылі 1414 палітычных зняволеных. У траўні 2021 года спіс «Вясны» ўтрымліваў 404 чалавекі — то-бок за два гады колькасць афіцыйна прызнаных палітвязняў у краіне павялічылася больш чым у чатыры разы.
Пры гэтым агульная колькасць людзей, асуджаных беларускай дзяржавай па палітычных матывах, значна большая. Частка палітвязняў ужо адбыла свае тэрміны — а некаторыя, як Вітольд Ашурак, Алесь Пушкін і Мікалай Клімовіч, памерлі, не дачакаўшыся вызвалення.
З пачатку апошняй прэзідэнцкай выбарчай кампаніі ў траўні 2020 года да канца траўня 2023-га праваабаронцы «Вясны» сумарна прызналі палітычнымі зняволенымі 2291 чалавека. Большасць гэтых людзей ужо прайшла або праходзіць у цяперашні момант праз умовы, якія цалкам можна назваць катавальнымі. Ім абмяжоўваюць сувязь з вонкавым светам, не аказваюць належнай і своечасовай медыцынскай дапамогі, пазбаўляюць права на адвакацкую абарону, закідваюць у карцары і ШІЗА па надуманых падставах. Сваякі і блізкія людзі некаторых палітвязняў месяцамі не атрымліваюць звестак пра іх стан.
Паводле згаданай у пачатку гэтага тэксту ацэнкі экс-палітзняволенай Вольгі Гарбуновай — ацэнкі, заснаванай на вывучэнні статыстыкі беларускіх сілавікоў і сведчаннях відавочцаў, цяпер у беларускіх турмах і калоніях можа знаходзіцца 4500−5000 чалавек, пазбаўленых волі па палітычных матывах. «Вясна» таксама прызнае, што не можа ўлічыць усіх палітвязняў. І аценьвае колькасць беларусаў, якія сутыкнуліся з крымінальным пераследам па палітычных матывах з 2020 года, не менш чым у 4300 чалавек.
Чаму так адбываецца? Некаторыя палітвязні не трапляюць у поле зроку праваабаронцаў з розных прычын. Паводле Гарбуновай, гэта можа быць стратэгія сям'і або адвакатаў, якія імкнуцца, каб справа не атрымала агалоскі і іх падабаронны меў шанец на меншы тэрмін (самі праваабаронцы лічаць, што сувязі паміж тэрмінам і статусам палітвязня няма). Таксама «палітычныя» справы могуць даволі паспяхова маскіравацца пад эканамічныя або наркатычныя артыкулы, «хуліганку».
Акрамя таго, праваабаронцам вядома пра як мінімум 854 чалавекі, якія былі асуджаныя па палітычных матывах на «хатнюю хімію». Фармальна яны (як і, напрыклад, тыя, хто атрымаў у якасці пакарання штраф) палітычнымі зняволенымі не лічацца.
Чытайце таксама
