9 траўня стала заўважна, што Аляксандр Лукашэнка мае праблемы са здароўем, пасля чаго ён больш за пяць дзён не паказваўся на публіцы. На шосты яго ўсё ж паказалі — з відавочнымі прыкметамі ўсё яшчэ не вырашаных праблем, ён быў адфаташоплены і цяжка дыхаў. Успомнілі, як у іншых краінах прыхарошвалі дыктатараў (у адным з выпадкаў — для яго самога), як рэагавала іх асяроддзе і чым гэта скончылася.
Кіраваць краінай, не прыцягваючы ўвагі санітараў
Мабыць, самы цікавы выпадак з прыхарошваннем дыктатара меў месца з партугальскім кіраўніком Антоніу ды Салазарам. Пасаду прэзідэнта ён займаў менш за год, але фактычна жалезнай рукой кіраваў Партугаліяй 36 гадоў (1932−1968) у статусе прэм’ер-міністра. Гэта быў класічны дыктатар, які арганізаваў канцлагер для палітычных праціўнікаў на астравах Зялёнага Мыса.
3 жніўня 1968 года 79-гадовы Салазар атрымаў чэрапна-мазгавую траўму. Паводле афіцыйнай інфармацыі, ён упаў з крэсла. Палітык адмовіўся ад медыцынскай дапамогі і папрасіў не выклікаць дактароў, хочучы захаваць свой стан у сакрэце. Але неўзабаве пачаў адчуваць сябе горш. Доктар аглядаў яго раз на два тыдні. Наступны візіт быў запланаваны праз два дні. І толькі тады дыктатар расказаў пра здарэнне. Медык запатрабаваў выклікаць яго пры найменшым сімптоме, але Салазар — нягледзячы на галаўныя болі — праігнараваў параду.
3 верасня на паседжанні ўрада Салазар быў бледны і згорблены і не гаварыў, а толькі слухаў. Міністры былі перакананыя, што ён захварэў. Толькі 5 верасня дыктатар выклікаў доктара. Яму рабілася ўсё горш і горш: ён не мог адказаць на самыя простыя пытанні і нават не памятаў, якую ВНУ скончыў. Вырашылі рабіць аперацыю, якая прайшла раніцай 7 верасня.
Увесь гэты час краіна нічога не ведала — людзям расказалі пра стан Салазара толькі ў дзень хірургічнага ўмяшання. Ён пачаў здаравець, яго наведвалі дзяржаўныя дзеячы і журналісты. Але 16 верасня дыктатар перанёс інсульт, выкліканы ўнутраным кровазліццём у правае паўшар'е мозгу, і наступіла кома. Дыханне падтрымлівалі апаратам штучнай вентыляцыі лёгкіх.
Дарэчы, на думку яго доктара, ускоснай прычынай інсульту былі маленькія шкляначкі партвейну і віна, якія ахмістрыня таемна перадала Салазару ў дні пасля аперацыі, нягледзячы на забарону доктара.
Пачакаўшы яшчэ трохі, прэзідэнт Амерыку Тамаш склікаў кансіліум дактароў. Усе былі аднадушныя: нават калі Салазар выжыве, то будзе інвалідам. Тады 27 верасня прэзідэнт адправіў дыктатара ў адстаўку. Пры гэтым створаны рэжым прадэманстраваў устойлівасць, улада заставалася ў руках яго прыхільнікаў — хоць без закуліснай барацьбы паміж імі не абышлося. Пасаду прэм’ер-міністра атрымаў Марсэлу Каэтану, які ўзначальваў у розны час некалькі міністэрстваў.
Але праз месяц, 19 кастрычніка, Салазар нечакана для ўсіх выйшаў з комы і ў лютым 1969-га нават вярнуўся ў сваю афіцыйную рэзідэнцыю. Пры гэтым ён, натуральна, быў перакананы, што застаецца прэм’ер-міністрам Партугаліі. Хоць, як адзначала яго анестэзіёлаг, дыктатар страціў «нядаўнюю» памяць, але захаваў усю сваю «мінулую»: «Ён мог весці ўцямны дыялог пра справы мінулага, але ўвесь час забываў пра нядаўнія падзеі. Акрамя таго, яго маторыка была зніжаная. Наколькі мне вядома, ніякай працы, звязанай з кіраўніцтвам, ён не выконваў (сумняваюся, што гэта было магчыма)».
Але дактары асцерагаліся, што, перамогшы хваробу, Салазар не перажыве праўды пра сваю адстаўку. Таму прыхільнікі і сям’я не рызыкнулі пераканаць яго і аб’ядналіся, каб стварыць выдуманае жыццё. Аж да самай сваёй смерці ў ліпені 1970 года Салазар «кіраваў» краінай, падпісваў дакументы і раздаваў даручэнні «падначаленым».
Міністры прыбывалі да адхіленага ад рэальнай улады дыктатара з дакладамі, а медперсанал быў праінструктаваны нічога не казаць Салазару пра рэальны стан справаў. Для яго выдавалі ў адзіным экзэмпляры спецыяльную газету, у якой друкаваліся толькі добрыя (з пункту гледжання дыктатара) навіны. Напрыклад, паколькі Салазар недалюбліваў ЗША, ад старога схавалі, што амерыканцы высадзіліся на Месяцы.
За гэты час Салазар даў толькі адно інтэрв'ю — французскаму журналісту Ралану Фору. Той прыехаў у Партугалію для сустрэчы з Марсэлу Каэтану, але потым вырашыў наўздагад патэлефанаваць у асабняк экс-дыктатара — яны раней сустракаліся, і персанал ведаў журналіста. Нечакана візіт стаў магчымым.
Падчас інтэрв'ю экс-кіраўнік краіны заявіў, што «яшчэ не цалкам аднавіўся», але яго «адзіны сапраўдны клопат — захаваць дастаткова сіл, каб працягваць выконваць свае абавязкі [кіраўніка]». Ён дадаў, што кіруе краінай і падчас хваробы, прымае ў садзе ўсіх міністраў. Калі журналіст спытаў пра Марсэлу Каэтану, Салазар адказаў, што той ужо звольнены: «Ён працягвае выкладаць права ва ўніверсітэце і часам піша мне, што думае пра мае ініцыятывы. Ён не заўсёды ўхваляе іх — і ў яго хапае нахабства казаць мне пра гэта».
Пасля публікацыі інтэрв'ю ўспыхнуў скандал. Партугальскія газеты, якія працавалі ва ўмовах цэнзуры, не апублікавалі тэксту. Зрэшты, як сцвярджаў Фор, чуткі пра жыццё Салазара хадзілі па ўсім горадзе яшчэ да моманту яго прыезду.
Пасля смерці дыктатара яго прыхільнікі ўтрымлівалі ўладу яшчэ чатыры гады. Кропку ў іх кіраванні паставілі вайскоўцы. У 1974 годзе яны зрынулі рэжым у выніку Рэвалюцыі гваздзікоў, а ў 1975 годзе правялі дэмакратычныя выбары.
Пяць гадоў без з’яўлення на публіцы
Кітайскі камуніст Маа Цзэдун узначаліў краіну ў 1949 годзе пасля заканчэння грамадзянскай вайны і кіраваў ёю аж да смерці ў 1976-м.
Усё жыццё ён пакутаваў на запоры і ставіўся да працы свайго кішэчніка з вялікай увагай. «Я ем вельмі шмат і шмат спаражняюся», — пісаў ён у лісце да таварыша па партыі ў гады грамадзянскай вайны. Але ў магілу яго звялі іншыя захворванні.
Ужо ў 1972-м, падчас візіту ў краіну прэзідэнта ЗША Рычарда Ніксана, амерыканцы зразумелі, што ў Маа кепскі стан здароўя. «Гэта было дзяржаўнай таямніцай, што праблемы з сэрцам і лёгкімі ледзь не сталі прычынай смерці Маа ў папярэднія тыдні», — адзначаў дыпламат Генры Кісінджэр. Прычына была ў тым, што Цзэдун увесь час цягнуўся па цыгарэты. Калі яго асабісты доктар раскрытыкаваў бесперапыннае курэнне, той пажартаваў: «Курэнне — гэта таксама практыкаванне для глыбокага дыхання, ці не так?»
Сустрэча з Ніксанам стала адным з апошніх вялікіх публічных поспехаў Маа. На людзях ён апошні раз наогул з’явіўся за год да гэтага — 1 траўня 1971-га. «Усяго некалькі хвілін ён сядзеў на трыбуне з відам на плошчу Цяньаньмэнь, назіраючы за феерверкам. Мора людзей шукала яго вачыма, але большую частку часу ён заставаўся па-за полем зроку, пацягваючы гарбату за парапетам», — адзначала The New York Times.
Паступова дыктатар стаў усё радзей нагадваць пра сябе, месяцамі не паказваючыся на публіцы. Паводле непацверджанай інфармацыі, Цзэдун пакутаваў на хваробу Паркінсона, якая выклікала прагрэсавальную непадатлівасць цягліц цела. Каб схаваць гэта, сустрэчы з прыезджымі дзяржаўнымі дзеячамі скарачалі да 15−20 хвілін. На афіцыйных фотаздымках Маа сядзеў, адкінуўшы галаву на спінку крэсла.
Кожны рух Маа адсочваўся як дома, у Кітаі, так і за мяжой, і калі ён не паказваўся на мерапрыемствах, узнікала мноства здагадак пра яго здароўе. За паўтара года да яго смерці, у лютым 1975-га, ЦРУ стварыла сакрэтную справаздачу, у якой ішла гаворка пра здароўе дыктатара. Праўда, аналітыкі селі ў лужыну. Яны сцвярджалі, што «ніякіх доказаў таго, што старшыню КНР асабліва турбуюць праблемы са здароўем», няма. Маўляў, кожны раз ён адсутнічаў на тым ці іншым сходзе з палітычных меркаванняў, разыгрываючы тыя ці іншыя камбінацыі.
Апошняя ж сустрэча з замежнікам адбылася 27 траўня 1976 года, калі Маа сустрэўся з прэм’ер-міністрам Пакістана Зульфікарам Алі Бхута. Зрэшты, гэта быў прыватны, а не дзяржаўны візіт. З таго часу дыктатар не паказваўся на публіцы.
У тым годзе ён перанёс некалькі сардэчных прыступаў: у сакавіку, ліпені і верасні. Прыступ 2 верасня прыкаваў яго да ложка. Праз тры дні, 5 верасня, здарыўся чацвёрты. 7 верасня наступіла кома, палітыка падключылі да апарата штучнай вентыляцыі лёгкіх і апаратаў жыццезабяспечання. Пра ўсё гэта кітайцам, зразумела, не паведамілі.
8 верасня чыноўнікі вырашылі апоўначы адключыць Маа ад апаратаў жыццезабяспечання. Кіраўніцтва Кампартыі абвясціла пра смерць 82-гадовага лідара толькі праз 16 гадзін. Пасля гэтага ў краіне была абвешчаная васьмідзённая жалоба.
Афганістан замест Азербайджана і транспартаванне на Маўзалей
У 1964-м лідарам СССР стаў Леанід Брэжнеў. Першае дзесяцігоддзе яго здароўе заставалася досыць стабільным. З 1973-га ў яго зрэдку пачала з’яўляцца бессань. Яўген Чазаў (узначальваў Чацвёртае Галоўнае ўпраўленне пры Міністэрстве аховы здароўя СССР, якое адказвала за здароўе савецкіх правадыроў) тлумачыў гэта ў мемуарах «Здароўе і ўлада» ператамленнем.
Брэжнеў пачаў прымаць у вялікай колькасці заспакаяльныя і снатворныя сродкі, расхістваць нервовую сістэму. У 1974-м у яго ўзнікла дынамічнае парушэнне мазгавога кровазвароту. У 1976-м здароўе канчаткова і рэзка пагоршылася. Гэты год стаў водападзелам у кіраванні Брэжнева: кансерватыўнага і, паводле партыйных мерак, адэкватнага лідара паступова стаў змяняць глыбока хворы чалавек. Яго захворванні і далейшы прыём снатворных прывялі да разладу маўлення (знакамітае шамканне) і страты каардынацыі — генеральны сакратар стаў такім, якім яго запомнілі мільёны жыхароў СССР.
Яго здароўе пастаянна вагалася. «Пленум ЦК. Брэжнеў бадзёры і падцягнуты. Даклад яго пра праект Канстытуцыі быў дзелавы і ясны», — запісаў 24 траўня 1977 года ў дзённіку супрацоўнік апарата ЦК КПСС Анатоль Чарняеў. А вось запіс ад 1 чэрвеня таго ж года: «Брэжнеў зноў у такой форме, што можа толькі прачытаць напісанае вялікімі літарамі».
Але атачэнне спрабавала рабіць выгляд, што нічога не здарылася. Генеральнага сакратара пастаянна паказвалі па тэлебачанні і такім чынам рабілі яму мядзведжую паслугу. Бо праз гэта ўвесь свет бачыў яго рэальны стан. Перыядычна яго «падкачвалі» лекамі. Ды і сам Брэжнеў у патрэбныя моманты спрабаваў сабрацца. Напрыклад, у студзені 1982-га памёр Міхаіл Суслаў, шэры кардынал таго часу. Як успамінаў Чарняеў, на суслаўскім пахаванні начальнік аховы ледзь зацягнуў Брэжнева на Маўзалей, але прамову ён «сказаў бадзёра, ні разу не сарваўся». Гэта яшчэ больш дыскрэдытавала генеральнага сакратара ў вачах эліты, але простыя людзі ў той сітуацыі так нічога і не даведаліся. Праўда, так адбывалася далёка не заўсёды.
Брэжневу — у найлепшых савецкіх традыцыях — пісалі тэксты, з якімі напаўжывы генеральны сакратар нават не знаёміўся. У адным з выпадкаў гэта прывяло да скандалу на ўсю краіну.
«Еду я ў машыне на лецішча. „Маяк“ паазначае 11 гадзін. Прашу шафёра павялічыць гучнасць: жывая перадача з Баку. [Кіраўнік Азербайджана Гейдар] Аліеў адкрывае і дае слова… Пачынаецца коснаязыкасць, якая сведчыць пра тое, што наш лідар знаходзіцца ў жалю вартай фазе сваёй мігатлівай свядомасці. Відаць, сам не разумее і не чуе, што кажа, і ўся энергія на тое, каб прачытаць кожнае наступнае слова (што не заўсёды атрымліваецца). Пасля кожнай фразы — апладысменты, бурныя апладысменты. Праходзіць хвілін дзесяць. Ён ужо замест „Азербайджан“ вымаўляе „Афганістан“ і раптам зусім змаўкае… Нейкае шамаценне, потым шум і бурныя апладысменты. І раптам з прыёмніка яго словы: „Гэта не мая віна“… Маўчанне некалькі секунд і яшчэ: „Давядзецца чытаць спачатку“. Апладысменты», — напісаў у дзённіку Чарняеў.
Выйшаўшы на наступны дзень на працу, ён пачаў даведвацца падрабязнасці. Высветлілася, што Брэжнеў прачытаў прыкладна тры старонкі, «надрукаваныя дзюймавымі літарамі». Тым часам яго памочнік Андрэй Аляксандраў-Агентаў зразумеў, што Брэжнеў чытае іншы тэкст: «Ён блізарука і ліхаманкава падносіў да носа то адзін тэкст, то другі, усплёскваючы рукамі. Зноў рабіў рухі ад адной папкі да іншай, нарэшце ўскочыў і пабег да трыбуны. Падскочыў да прамоўцы з аднаго боку… Той зірнуў на яго, нібыта не бачачы, і працягваў чытаць. Аляксандраў падскочыў з іншага боку, робячы знакі, але прамоўца адмахнуўся ад яго і працягваў чытаць. Нарэшце [памочнік] вымушаны быў узяць прамоўцу за локаць. І ў гэты момант камеры былі пераведзеныя на залу, Аліеў пачаў бурна апладзіраваць, каб замяць няёмкасць і запоўніць паўзу. Словы „не мая віна“ былі вымаўленыя тады, калі камера зноў была скіраваная на трыбуну і быў бачны паспешлівы адыход Аляксандрава-Агентава <…>. Пры гэтых словах у яго бок быў кінуты гнеўны позірк».
Такім чынам, піша Чарняеў, Брэжнева абсалютна не збянтэжыла слова «Афганістан». Калі б памочнік яму не перашкодзіў, ён чытаў бы тэкст да канца. Між тым у дакуменце былі канфідэнцыйныя моманты, якія не прызначаліся для друку.
Гісторыя, пра якую расказаў Чарняеў, здарылася ў верасні 1982 года. А ў ноч з 9 на 10 лістапада Брэжнеў лёг спаць і не прачнуўся — раніцай, паміж 8 і 9 гадзінамі, у 75-гадовага савецкага лідара спынілася сэрца.
Бальніцу — у выбарчы ўчастак
У 1984 годзе генеральным сакратаром ЦК КПСС стаў 73-гадовы Канстанцін Чарненка. Доўгія гады ён пакутаваў на хранічнае захворванне лёгкіх і эмфізэму (захворванне дыхальных шляхоў), таму кожны год у жніўні адпачываў у Крыме. Так ён зрабіў і за год да прызначэння. Міністр унутраных справаў Віталь Федарчук, які адпачываў тамсама, даслаў яму ў падарунак прыгатаваную ў хатніх умовах вэнджаную рыбу. Насуперак правілам, ежу не праверылі. Пасля дэгустацыі ў Чарненкі развілася найцяжэйшая токсікаінфекцыя з ускладненнямі ў выглядзе сардэчнай і лёгачнай недастатковасці. Яго тэрмінова даставілі ў Маскву.
«З вялікай цяжкасцю нам удалося яго выратаваць, але аднавіць яго здароўе і працаздольнасць да першапачатковага ўзроўню было немагчыма. З бальніцы выпісаўся інвалід, што пацвердзіў пашыраны кансіліума найбуйнейшых спецыялістаў нашай краіны. У Палітбюро было прадстаўленае нашае афіцыйнае заключэнне пра цяжкасць стану Чарненкі. Так што яшчэ ўвосень 1983 года сябры Палітбюро ведалі пра ягоную хваробу», — тлумачыў у мемуарах «Здароўе і ўлада» Яўген Чазаў. Паводле яго, з таго часу чыноўнік «мог працаваць, толькі выкарыстоўваючы лекавыя сродкі і праводзячы інгаляцыю кіслародам. Хранічны працэс у лёгкіх спыніць было ўжо немагчыма».
У выніку пасля свайго абрання Чарненка бавіў большую частку часу ў бальніцы. Тым часам на канец лютага 1985 года былі прызначаныя выбары ў Вярхоўны Савет РСФСР. Абсалютна фармальныя — вылучаўся адзін кандыдат, якому «малявалі» амаль 100% падтрымкі, але ўсё ж выбары.
Перад імі трэба было правесці перадвыбарчы сход. З яго набліжэннем «абстаноўка ўсё больш ускладнялася. Маскоўскі гаркам, Куйбышаўскі райкам партыі г. Масквы рыхтавалі да гэтай сустрэчы памяшканне нядаўна адбудаванай кіна-канцэртнай залы, выступы выбаршчыкаў, канцэрт майстроў мастацтваў. Арганізацыйная машына была запушчаная і працавала ўжо незалежна ад стану здароўя таго, у імя каго ўсё гэта нібыта рабілася. А здароўе генеральнага сакратара ў студзені 1985 года прагрэсіўна пагаршалася. Ён з цяжкасцю перасоўваўся, не мог падоўгу стаяць на нагах, дыхаў цяжка, з пастаяннымі хрыпамі і кашляў. Пра які публічны выступ магла быць гаворка?» — успамінаў у мемуарах Вадзім Печанеў, памочнік Чарненкі.
Паводле яго словаў, разглядаўся варыянт магчымага выступу кандыдата седзячы. Для гэтага нават пачалі рабіць трыбуну спецыяльнай канструкцыі. Затым паспрабавалі папярэдне запісаць у шпіталі перадвыбарчы выступ Чарненкі і паказаць яго па тэлебачанні. «Было некалькі спробаў такога запісу, ніводная з якіх не мела поспеху. Нягледзячы на мужныя спробы Канстанціна Усцінавіча, ён не змог выступіць нават цягам 3−5 хвілін», — успамінаў Печанеў.
Тады стала ясна, што генеральны сакратар да выбаршчыкаў не дойдзе, але сустрэчу не адмянілі. Проста падрыхтаваную для яго прамову зачытаў адзін з чыноўнікаў.
Але і гэта было яшчэ не ўсё, бо трэба было прагаласаваць. Для гэтага бальнічную палату перарабілі пад выбарчы ўчастак. 24 лютага Чарненка зрабіў некалькі крокаў (ззаду яго кантраляваў ахоўнік) і апусціў бюлетэнь у скрыню.
«Міжнародная сенсацыя ў нядзелю: Чарненка галасуе на экранах тэлебачання. Аказваецца, гэта бальнічную палату „пераўтварылі“ пад выбарчы ўчастак. Напаўмёртвы чалавек. Мумія. З досведу ведаю, якія пакуты прыносіць астма, робячы чалавека цалкам недзеяздольным. Гэта ў маім 30−40-гадовым узросце! А яму 75 (насамрэч 74. — Заўв. рэд.)! Між тым ён кожны дзень „выступае“ са зваротамі, адказамі, прадмовамі, запіскамі! Спектакль перад тэлебачаннем зладзілі, вядома, з яго ведама. Эфект атрымаўся адваротны. І ва ўсіх на вуснах (або ў галовах) адна думка: якая прага ўлады, дзеля якой ахвяруюць і павагай (калі такая засталася ў каго), і фармальным аўтарытэтам, ды і проста рэштай жыццёвых сіл», — пісаў у дзённіку Чарняеў.
«Калі хтосьці хацеў бы паказаць усяму свету, у якім стане знаходзіцца лідар вялікай дзяржавы, то лепшага, чым гэты тэлевізійны выступ, прыдумаць бы не мог», — успамінаў Яўген Чазаў.
Але і гэта яшчэ не ўсё. 28 лютага 1985 года Чарненку ўручылі мандат дэпутата. Сюжэт пра гэта ў самым пачатку перадачы вы можаце ўбачыць самі.
«Калі б не асабісты ахоўнік, які нейкім хітрым, сапраўды акрабатычным манерам утрымаў Чарненку са спіны, гісторыя магла скончыцца вялікім канфузам — сіл стаяць у Канстанціна Усцінавіча не было зусім», — пісаў у мемуарах памочнік Чарненкі Віктар Прыбыткоў.
«Масква поўніцца анекдотамі і смехам, а заходні друк — жудаснымі карыкатурамі і артыкульчыкамі з нагоды хваробы Чарненкі… І, вядома, „абмяркоўваюць“, хто ўспадкуе, у каго якія шанцы: <…> абмяркоўваецца нават варыянт (ад рускіх, маўляў, усяго можна чакаць), што насамрэч Чарненка мёртвы. І менавіта таму спынілі матч Каспараў — Карпаў, каб вызваліць Калонную залу для ўстаноўкі цела. Цытуюць шмат Грамыку, Зімяніна (чыноўнікі таго часу, абодва беларусы. — Заўв. рэд.) з усхваленнямі заслуг, укладу і выбітных якасцяў генеральнага сакратара — што, дадае Expres, будзе забытае раней, чым дагараць свечкі ля труны. Менавіта таму, мабыць, вырашана было паказаць Чарненку. Двойчы ён з’яўляўся на тэлебачанні. Відовішча забойчае: масквічы разглядаюць гэтыя акцыі як наўмысную ідэалагічную дыверсію», — пісаў Чарняеў.
Чарненка памёр 10 сакавіка 1985 года. З моманту здымкі не прайшло і двух тыдняў.
Чытайце таксама
